Migracja: Europejski system azylowy
Europa przeżywa najpoważniejszy od lat kryzys migracyjny. Kwestia ta jest poważnym wyzwaniem dla Europy i Unii Europejskiej. Wymaga zdecydowanych działań, lecz budzi też poważne kontrowersje. Migracja jest jednym z dziesięciu priorytetów Komisji Europejskiej Jean-Claude’a Junckera. Co wiemy i co powinniśmy wiedzieć o migracji? Ostatni z cyklu sześciu artykułów opowie o pracach nad utworzeniem nowego europejskiego systemu azylowego.
Jednym z najważniejszych pojęć związanych z polityką migracyjną jest azyl. Jest to forma międzynarodowej ochrony, jaką roztacza się nad ludnością uciekającą ze swojego kraju z powodu uzasadnionych obaw przed prześladowaniami.
Słowo to wywodzi się jeszcze ze starożytności, kiedy to nazywano w ten sposób schronienie w miejscach kultu religijnego, zapewniające osobom ściganym bezpieczeństwo osobiste. Azyl często jest stosowany także w języku potocznym, jako określenie schronienia, miejsca bezpiecznego pobytu, bądź też po prostu zacisznego miejsca.
W polskim prawie azyl stanowi formę ochrony udzielanej cudzoziemcom w sytuacji, gdy jest to niezbędne do zapewnienia im bezpieczeństwa oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej. Ochrona taka ma charakter polityczny, lecz w praktyce nie jest stosowana w Polsce. W świetle polskiego prawa azyl nie jest tym samym, co status uchodźcy, jednak w terminologii międzynarodowej pojęcia „status uchodźcy” i „azyl” najczęściej oznaczają to samo. Również osobę posiadającą status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, albo też starająca się o nie potocznie nazywa się azylantem.
Większość uchodźców na świecie przyjmują kraje rozwijające się, a większość ludności uciekającej ze swojego kraju szuka schronienia w krajach sąsiednich. Co nie zmienia faktu, że UE jako całość otrzymuje dużą liczbę wniosków o azyl. Obowiązek UE, jakim jest ochrona ludzi w potrzebie, zapisany jest w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej oraz w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, a także wynika z prawa międzynarodowego (z Konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r.).
Nie wszystkie państwa członkowskie otrzymują jednak taką samą liczbę wniosków o azyl. W ostatnich latach blisko 90 proc. wszystkich wniosków o azyl zostało złożonych w zaledwie 10 krajach. Wpływ na to ma między innymi ich położenie, zamożność, system zabezpieczenia społecznego i bardziej liberalna polityka w dziedzinie azylu. Poza tym sposób, w jaki państwa członkowskie UE przyznają status uchodźcy lub odmawiają przyznania go, różni się znacznie w zależności od tradycji konstytucyjnych i administracyjnych poszczególnych państw.
Od 1999 r. UE pracuje nad utworzeniem wspólnego europejskiego systemu azylowego. Głównym celem systemu jest harmonizacja standardów ochrony i przyjmowania uchodźców w UE. Dzięki temu osoby ubiegające się o azyl będą miały zagwarantowane takie same możliwości uzyskania międzynarodowej ochrony w całej Unii. Wspólny system azylowy opiera się na skutecznej współpracy państw członkowskich UE w kwestiach praktycznych i ich solidarności ze sobą nawzajem oraz z krajami pochodzenia i tranzytu potencjalnych azylantów.
By system działał w odpowiedni sposób, musi posiadać:
- spójne we wszystkich państwach członkowskich zasady przydzielania statusu uchodźcy
- mechanizm determinujący, które państw członkowskie jest odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku o azyl
- standardy warunków przyjęcia
- partnerstwo i współpracę z państwami trzecimi.
Należy unikać sytuacji, w której osoby poszukujące azylu są kierowane do jednego państwa członkowskiego UE, następnie do innego, a żadne z tych państw nie bierze na siebie odpowiedzialności za nie. Większa konwergencja systemu azylowego jest kluczowa dla dzielenia się odpowiedzialnością. Pomoże zmniejszyć presję na państwa, które oferują lepsze warunki i ograniczyć praktykę składania wielu wniosków w różnych krajach (tzw. „asylum shopping”). Dlatego też każde państwo musi być w stanie ustalić, czy i kiedy to ono odpowiada za rozpatrzenie podania o azyl. Wspólne przepisy unijne pozwalają na szybkie określenie kraju, który ponosi odpowiedzialność za zbadanie danego wniosku o azyl.
Każdy uchodźca przekraczający granice UE powinien być zarejestrowany i powinno się pobrać jego odciski palców. Te informacje gromadzone są w bazie Eurodac (z ang. European Dactyloscopy) czyli Europejskiego Zautomatyzowanego Systemu Rozpoznawania Odcisków Palców. Eurodac utworzono już w grudniu 2000, w celu umożliwienia wskazania państwa właściwego do badania wniosków o azyl wniesionych w państwie członkowskim UE, zgodnie z przepisami konwencji dublińskiej oraz w celu ułatwienia stosowania tej konwencji. Jednym z elementów Eurodac jest centralna baza danych, do której mają dostęp pracownicy odpowiednich służb we wszystkich krajach członkowskich oprócz Danii, która nie uczestniczy w systemie.
Procedura ubiegania się o azyl w UE jest określona przez rozporządzenie dublińskie - najważniejszy element Wspólnego Europejskiego Systemu Azylowego. Rozporządzenie określa, które unijne państwo jest odpowiedzialne za rozpatrzenie podania o azyl, przy czym ogólna zasada określa, że powinno to być pierwsze państwo wjazdu.
Przyjęte w latach 1990, 2003 i 2013 regulacje obowiązują w 32 państwach – krajach UE oraz Islandii, Norwegii, Lichtensteinie i Szwajcarii. Wiąże się z nimi pojęcie systemu dublińskiego, jak nazywany jest europejski system określenia odpowiedzialności za rozpatrzenie wniosku o ochronę międzynarodową.
W 2016 roku Komisja Europejska zaproponowała, aby gromadzono także dodatkowe dane - nazwisko, narodowość, datę i miejsce urodzenia, dane o dokumencie podróży, zdjęcie twarzy - po to, by wspierać praktyczne wdrożenie reformy systemu dublińskiego.
Poza tym trwają także prace nad wzmocnieniem mandatu Europejskiego Urzędu Wsparcia w dziedzinie Azylu (European Asylum Support Office, EASO) oraz jego przekształceniu w prawdziwą unijną agencję azylową, która poprawiłaby funkcjonowanie wspólnego systemu azylowego. Obecnie trwają w tej sprawie negocjacje z Radą UE (państwami członkowskimi).
EASO działa od 1 lutego 2011 roku. Jego główna siedziba znajduje się na Malcie. Urząd wspiera współpracę państw członkowskich przez rozpowszechnianie dobrych praktyk, ułatwianie wymiany informacji i organizowanie szkoleń na poziomie UE. Urząd udziela też pomocy technicznej i operacyjnej państwom członkowskim UE, które muszą stawić czoła wyjątkowej presji, na przykład w związku z otrzymaniem dużej liczby wniosków o azyl.
Michał Witas
Punkt Informacji Europejskiej Europe Direct – Katowice